Pandemi dönemiyle birlikte çalışmaların devam etmesi maksadıyla birçok iş alanında çalışmalar uzaktan çalışma olarak gerçekleştirilmiş ve bilhassa kurumsal hayatta bilgisayar gibi teknolojik aletler ile yürütülebilir olan iş alanlarında uzaktan çalışma sistemi iş hayatında büyük bir yer edinmiştir. Önceki dönemlerde bilinen geleneksel evden çalışma usulünün haricinde teknolojik aletler aracılığıyla iş görme ediminin işverenler nezdinde işyerlerinin maliyetlerinin azalması, ofis alanlarının küçültülebilmesi sebepleriyle bu çalışma usulüne yönelinmiştir. “Home Office” olarak tabir edilen uzaktan çalışma usulünde, uzaktan çalışan işçinin haklarının neler olabileceği, işverenin işçiye karşı sorumluluklarının ve işçinin çalışma alanına müdahalelerinin sınırının neler olduğu büyük önem arz etmektedir. Bu makalemizde de bu hususlara değinilecektir.
Home Office-Uzaktan Çalışma Nedir?
İş Kanunu’nda pandemi dönemi öncesinde de yer verilen uzaktan çalışma usulü pandemi sonrasında farklı bir hal almıştır. Geleneksel uzaktan çalışma usulü daha çok parça başına ücret alınan işlerle örtüşmektedir. Teknolojinin gelişmesi ve bilgisayarların telefonların çoğu işe entegre hale gelmesi ile uzaktan çalışmanın farklı bir hal alması söz konusu olmuş ve pandemi dönemi ile birlikte de daha sık karşılaşılmaya başlanmıştır. Bu haliyle daha çok beyaz yakalı olarak tabir edilen işçilerin uzaktan çalışma usulüne geçiş yaptıkları ve hala daha bu usulle çalışmalara devam edildiği ile karşılaşılmaktadır.
Uzaktan çalışma usulünün çerçevesinin belirlenmesi maksadı ile 10.03.2021 tarihinde Uzaktan Çalışma Yönetmeliği yürürlüğe girmiştir. Yönetmelikte tanımlanan hali ile uzaktan çalışma “İşçinin, işveren tarafından oluşturulan iş organizasyonu kapsamında iş görme edimini evinde ya da teknolojik iletişim araçları ile işyeri dışında yerine getirmesi esasına dayalı ve yazılı olarak kurulan iş ilişkisini” ifade etmektedir. Yine İş Kanunu’nun 14/4. Maddesinde de aynı tanıma yer verilmiştir. Buna göre işçilerin iş görme edimini yine işverenin emir ve talimatları doğrultusunda ve fakat işverenin sağlamış olduğu ofis, fabrika gibi işyeri alanında değil de bu yerler dışında yerlerde yerine getirmesi olarak tanımlanabilecektir.
İşçinin, uzaktan çalışma usulüne göre çalışıyor olması için, tüm çalışma süresini uzaktan yürütmesine gerek yoktur. İş görme ediminin bir kısmı işyerinden, bir kısmı ise uzaktan gerçekleştiriliyor ise burada uzaktan çalışma yapıldığı söylenebilecektir. Örneğin; bir işçi hafta içi çalışması yapmakta ve haftanın ilk 2 günü uzaktan, kalan 3 gün ise ofisten çalışma yapmaktaysa da
Uzaktan Çalışmaya İlişkin İş Sözleşmesi
Uzaktan çalışma usulünün kabul edildiği iş sözleşmeleri başlangıçta kurulabileceği gibi daha sonradan da ofis/işyeri çalışmasından kısmen veya tamamen uzaktan çalışma usulüne geçiş yapılması da mümkündür. Gerek başlangıçta gerekse de sonradan anlaşma halinde uzaktan çalışma usulünün belirlenmesi durumunda iş sözleşmesinin yazılı olması şarttır.
Uzaktan Çalışma Yönetmeliği’nin 5. ve İş Kanunu’nun 14/5. Maddesi hükümleri doğrultusunda uzaktan çalışmaya ilişkin iş sözleşmelerinde yer alması gereken hükümler açıkça belirtilmiştir. Buna göre; uzaktan çalışmaya dair iş sözleşmelerinde işin tanımı, yapılma şekli, işin süresi ve yeri, ücret ve ücretin ödenmesine ilişkin hususlar, işveren tarafından sağlanan iş araçları, ekipman ve bunların korunmasına ilişkin yükümlülükler, işverenin işçiyle iletişim kurması ile genel ve özel çalışma şartlarına ilişkin hükümlerin yer alması gerekmektedir. Uygulamada genellikle işyeri çalışmasından uzaktan çalışmaya geçiş yapılması halinde yeni bir iş sözleşmesi imzalanması yerine iş sözleşmesine ek protokol düzenlendiği görülmektedir.
Uzaktan çalışmaya geçilmesi halinde işçinin yazılı onayının alınması zorunludur. Ancak “zorlayıcı nedenler”in varlığı halinde işçinin yazılı onayının aranmayacağı kabul edilmektedir. Bu husus Yönetmelik’in 14/6 maddesinde “Uzaktan çalışmanın mevzuatta belirtilen zorlayıcı nedenlerle işyerinin tamamında veya bir bölümünde uygulanacak olması halinde uzaktan çalışmaya geçiş için işçinin talebi veya onayı aranmaz.” şeklinde hüküm altına alınmıştır.
Pandemi döneminde evden çalışmak zorunda kalan işçiler bakımından zorlayıcı nedenlerin var olduğu kabul edilmiştir. Ancak pandemi döneminin sona ermesi, bu kapsamda alınan önlemlerin kaldırılmasından sonra zorlayıcı nedenlerin ortadan kalktığı, bu halin ortadan kalkmasının ardından da işçinin ayrıca yazılı rızasının alınması gerektiği kabul edilmektedir.
İşçinin Çalışma Alanı ve İşverenin Çalışma Ekipmanlarını Sağlaması
İşyerinden çalışma usulünde işyerinde işçilerin çalışmalarına uygun olan ortamın sağlanması, bu hususta işçinin çalışmasına yarar ekipmanları, elektrik internet gibi ihtiyaçları doğrudan işverenin tarafından karşılanmaktadır. Bu hususta işverenin tam kontrolü bulunmaktadır. Bu kapsamda işverenin bu husustaki maliyetlerin tamamına katlanmaktadır. Ancak uzaktan çalışma usulünde işçilerin çoğunlukla evden çalışma yapması söz konusu olduğundan işverenin çalışma alanına müdahalesinin derecesi ve organizasyonun sağlanması açısından maliyetlere kimin katlanacağı büyük önem arz etmektedir.
Uzaktan çalışma usulünde de çalışma koşullarının, işin gereğinin yerine getirilmesine uygun olması, tüm çalışma ekipmanlarının işçiye sağlanması ve işçi için iş sağlığı ve güvenliği önlemlerinin eksiksiz şekilde alınması gerekmektedir.
Yönetmelik’in 6. maddesinde; “Gerekli olması halinde, uzaktan çalışmanın yapılacağı mekân ile ilgili düzenlemeler iş yapılmaya başlamadan önce tamamlanır. Bu düzenlemelerden kaynaklanan maliyetlerin karşılanma usulü, uzaktan çalışan ile işveren tarafından birlikte belirlenir.” hükmü ihtiva edilmekte ve işverenini çalışma başlamadan evvel çalışma mekanına ilişkin düzenlemelerin yapılması gerektiği hususu vurgulanmıştır. Ancak ne var ki bu hükmün uygulanması, işçinin aynı zamanda yaşam alanı olan alana müdahale söz konusu olacağından pek mümkün olmamaktadır.
İşverenin, işçinin işini görmesi için gerekli olan araç ve gereçleri de işçiye temin etmesi zorunlu tutulmamış, iş sözleşmesinde tarafların anlaşması doğrultusunda aksinin kararlaştırılabileceği öngörülmüştür. Bu kapsamda örneğine işçinin kendisine ait olan bir bilgisayardan yürütmesi, bunun için işverenin ayrıca bilgisayar temini sağlamaması da söz konusu olabilecektir. Ancak aksi kararlaştırılmaz ve araç geçerler işveren tarafından sağlanırsa bu ekipmanların kullanımı, bakımı ve onarımı hususunda açık ve anlaşılır şekilde bilgi verilmesi gerekmektedir.
İş araçları işveren tarafından sağlanır ve işçiye teslim edilirse, bu araç ve gereçlerin nitelikleri teslim tarihindeki bedelleri bir liste olarak düzenlenir ve işçiye teslim edilir. Yahut da uzaktan çalışmaya yönelik iş sözleşmesinde veya iş sözleşmesine ek prtokolde işçiye temin ve teslim edilen araç gereçlerin listesi ve bedelleri de açıkça belirtilebilecek olup ayrıca bir liste hazırlanması gerekmeyebilir. İşçiye teslim edilen belgenin işçi tarafından imzalı bir nüshası alınmalı ve işveren tarafından işçi özlük dosyasında saklanmalıdır.
İşçinin evden çalışması dolayısıyla işyerinden çalışma usulünde işveren tarafından sağlanan elektrik, internet gibi giderlerin kim tarafından karşılanacağı, işverenin elektrik, internet faturalarına destek ödemesi yapma zorunluluğu olup olmadığı hususu sıklıkla sorulan sorulardandır. Yönetmelik’in 8. Maddesinde yer verilmiş ve işin görülmesi için lazım gelen zorunlu giderlerin karşılanmasına ilişkin hususların iş sözleşmesinde belirtileceği düzenlenmiştir. Bu kapsamda zorunlu giderlere kimin katlanacağı hususunun tarafların anlaşmaları doğrultusunda çözüleceği düzenlenmektedir. Ancak bu hüküm açıkça Borçlar Kanunu’nda yer alan hizmet sözleşmesi genel hükümlerinde işverenin işçiyi işyeri dışında çalıştırması halinde işçinin geçimi için zorunlu olan giderlere ve işçinin işini görürken doğan her türlü masrafa katlanmakla yükümlü olduğu düzenlenmiştir. Yönetmelik hükmünün Kanun hükmüne aykırı olması halinde Kanun maddesinin uygulanması gerekmektedir.
İş Sağlığı ve Güvenliğine İlişkin Tedbirlerin Alınması
İşveren gerek işyerinden çalışma usulünde gerekse de uzaktan çalışma usulünde işçiye iş sağlığı ve güvenliğine ilişkin eğitimleri vermekle, işçinin sağlığını gözetmekle ve iş sağlığı güvenliği kapsamında alınması lazım gelen güvenlik önlenmelerini almakla yükümlüdür. Uzaktan Çalışma Yönetmeliği’nin 12. maddesinde de bu hususa yer verilmiştir. Ancak uzaktan çalışma usulünde Yönetmelik maddesi uyarınca işverenin iş sağlığı ve güvenliği önlemlerini almakla yükümlü olduğu alan işçiye “sağladığı ekipmanlar” çerçevesinde sınırlandırılmıştır. Dolayısıyla işverenin işçiye sağladığı ekipmanlar haricinde ev içerisinde meydana gelebilecek kazalara ilişkin eğitim vermesi, alınması gereken önlemlerin neler olduğu konusunda bilgilendirmesi ve bu önlemlere ilişkin maliyetlere katlanması gerekmektedir.
Uzaktan Çalışan İşçinin İşçilik Alacakları ve İş Kanunu’ndan Doğan Hakları
İşçinin, uzaktan çalışma usulü ile çalışması halinde, işyerinden çalışma usulü ile çalışma yapan işçiye göre hak ve alacakları bakımından herhangi bir ayrım öngörülmemiştir. Ve hatta İş Kanunu’nun 14/6 maddesinde uzaktan çalışma yapan işçinin, esaslı bir neden olmaksızın, yalnızca iş sözleşmesinin niteliği dolayısıyla emsal işçiye göre farklı işleme tabi tutulamayacağı açıkça düzenlenmiştir. Bu doğrultuda da işçilik hak ve alacakları ile ücret ödemeleri bakımından ayrım yapılmayacağı kabul edilmektedir. İşyerinden çalışana sağlanan hakların tamamının uzaktan çalışana da sağlanması gerekmektedir. Bu kapsamda yemek ücreti ödemesi yapılıyor ise hem uzaktan çalışana hem de işyerinden çalışana ödeme yapılmalıdır. Uzaktan çalışan işçinin, hükme aykırı şekilde emsal işçiye göre farklı işleme tabi tutulması durumunda işverenin eşit işlem ilkesine aykırı hareket ettiği kabul edilecek ve işçi haklı nedenle fesih hakkına sahip olabilecektir.
Yönetmeliği’ni 9. Maddesi uyarınca uzaktan çalışmaya ilişkin iş sözleşmesinde çalışma sürelerinin açıkça belirlenmesi gerektiği öngörülmüştür. Ayrıca fazla çalışma işverenin yazılı talebi ve işçinin yazılı kabulü ile mümkün kılınmıştır. Sözleşmede belirlenen çalışma süreleri dışındaki çalışmalar bakımından ise İş Kanunu’nun ilgili hükümlerinde düzenlenen fazla çalışma, UBGT ve hafta tatiline ilişkin alacak hakları uzaktan çalışma usulünde de aynı şekilde geçerli kabul edilmektedir. Fazla çalışma alacağı, UBGT alacağı ve hafta tatili alacağına ilişkin detaylı bilgi edinmek için ilgili makalelerimizi okuyabilirsiniz.
Hafta tatili alacağı hakkında detaylı bilgi edinmek için; tıklayınız.
UBGT alacağı hakkında detaylı bilgi edinmek için; tıklayınız.
Fazla mesai alacağı hakkında detaylı bilgi edinmek için; tıklayınız.
İşçinin Uzaktan Çalışmaya Geçiş Talebi
İşverenin iş organizasyonu kapsamında işçilerin de yazılı rızasını almak koşuluyla uzaktan çalışma usulüne geçiş yapması mümkün olduğu gibi işçinin de bunun mümkün olması halinde işverenden talepte bulunmak suretiyle uzaktan çalışmaya geçiş yapması mümkündür. Yönetmelik’in 14. Maddesi kapsamında işçinin uzaktan çalışmaya geçiş talebi ve bu talebe ilişkin usul ve esaslar düzenlenmiştir.
İşçinin uzaktan çalışma yapma talebini işverene yazılı olarak yapması gerekmektedir. İşveren işçinin yazılı talebini, talep doğrultusunda işçinin işinin uzaktan çalışmaya uygun olup olmadığını işyerinin ve iş organizasyonunun usulleri çerçevesinde değerlendirecektir. Bu değerlendirme sonucunun işçiye yazılı olarak ve en geç başvuru tarihinden itibaren 30 gün içerisinde bildirilmesi gerekmektedir.
Şayet işveren işçinin talebini kabul ederse, uzaktan çalışmaya ilişkin iş sözleşmesi usulüne göre yazılı şekilde iş sözleşmesi yapılacak veya iş sözleşmesine ek protokol düzenlenecektir.
Uzaktan çalışmaya geçen işçinin aynı usuller doğrultusunda işyerinde çalışmaya dönmesi de mümkün olabilmektedir.
Uzaktan Çalışmanın Yapılamayacağı İşler
Uzaktan çalışma usulü yukarıda detaylarıyla izah edildiği üzere, teknolojik aletlerin çalışmaya aracılık ettiği, uzaktan çalışmanın mümkün olduğu işler bakımından uygulanmaktadır. Uzaktan Çalışma Yönetmeliği’nin 13. Maddesinde;
“Tehlikeli kimyasal madde ve radyoaktif maddelerle çalışma, bu maddelerin işlenmesi veya söz konusu maddelerin atıkları ile çalışma, biyolojik etkenlere maruz kalma riski bulunan çalışma işlemlerini içeren işlerde uzaktan çalışma yapılamaz.
Kamu kurum ve kuruluşlarınca ilgili mevzuatına göre hizmet alımı suretiyle gördürülen işler ile millî güvenlik açısından stratejik önemi haiz birim, proje, tesis veya hizmetlerden hangilerinde uzaktan çalışma yapılamayacağı birim, proje, tesis veya hizmetten sorumlu olan veya hizmeti alan kamu kurum ve kuruluşunca belirlenir.” hükmü ihtiva edilmiş ve uzaktan çalışmanın yasaklandığı iş türleri açıkça belirlenmiştir.
Sonuç
Uzaktan çalışma, pandemi ile birlikte hızla yaygınlaşmış olsa da günümüzde iş yaşamının kalıcı bir parçası haline gelmiştir. İş Kanunu ve ilgili yönetmelik, bu çalışma biçiminin sınırlarını çizmiş; işçi ile işveren arasındaki hak ve yükümlülüklerin korunmasına yönelik hükümler getirmiştir. Bu çerçevede işçilerin, işyerinde çalışan emsal işçilerle aynı haklara sahip oldukları, iş sağlığı ve güvenliği tedbirlerinden faydalanmaları gerektiği ve işverenin de gerekli çalışma koşullarını sağlama sorumluluğu bulunduğu unutulmamalıdır.
Uzaktan çalışmanın esnekliği işçi açısından bir avantaj sağlarken, işveren bakımından da maliyetlerin düşmesi yönünde katkı sunmaktadır. Ancak bu çalışma modelinin sürdürülebilir olabilmesi için iş sözleşmelerinin yazılı şekilde düzenlenmesi, çalışma sürelerinin netleştirilmesi, iş araçlarının kullanımı ve giderlerin paylaşımı gibi konularda açık ve şeffaf bir yaklaşım benimsenmelidir.
Sonuç olarak, bu çalışma usulü doğru şekilde kurgulandığında hem işçi hem de işveren bakımından verimli bir çalışma modeli olabilir. Bununla birlikte, işçinin haklarının korunması, işverenin sorumluluklarını yerine getirmesi ve tarafların karşılıklı iyi niyet çerçevesinde hareket etmesi bu modelin başarısının temel şartıdır.